محمد بلومحمد بلو از رهبران و فرمانروایان مسلمان مبارز افریقا در قرن سیزدهم هجری (نوزدهم میلادی) است. ۱ - زندگینامهوی فرزند عثمان دن فودیو بود که در ۱۲۳۳ ق/ ۱۸۱۷ جانشین پدرش گردید و حکومت سوکوتو به او رسید. ۲ - برقراری حکومت اسلامیسوکوتو تلفیقی از یک دولت اسلامی و یک نظام سلطنتی حوصه‌ای بود، اما بلو حکومتی اسلامی را برقرار کرد. قاضیان و محتسبان مسلمان و ائمه جماعات را منصوب نمود و نظام مالیاتی و زمین‌داری را بر اساس موازین اسلامی وضع کرد. روابط بلو از آغاز خلافت خود با عبدالله (عمویش) به دلیل کنار گذاشته شدن وی از خلافت، با او به تیرگی گرایید. اما به دنبال نبرد «کالمبینا» که مواضع عبدالله در آن مورد تهدید قرار گرفت (۱۳۳۶ق/۲۱-۱۸۲۰) بلو به کمک وی شتافت و پس از جنگ در نشست مشترکی اختلاف، جای خود را به وحدت داد. ۳ - سیاست نظامی بلومحمد بلو در دوران زمامداری خود با شورش‌های متعددی روبرو شد که نقطه اوج آن، نبرد گاواکوک در ۱۲۵۱ق/۱۸۳۵ بود. اودر این نبرد ائتلافی از مخالفانش را منهزم کرد. پس از این نبرد ائتلافی از مخالفانش را منهزم کرد. پس از این نبرد او سرحدات خود را امنیت بخشید، تعدادی از گروه‌های غیر مسلمان را با امپراطوری خویش متحد کرد و بر شورش‌های داخلی فایق آمد. علاوه بر آن، آنچه او انجام داد احداث یک رشته قلعه‌های نظامی پیرامون مرزهای مورد تهدید غربی، شمالی و شرقی امپراطوری خود بود و به شیوه‌ای که در دانش نظامی به «دفاع در عمق» مشهور است. آگاهی محمد بلو از این اصل حساس نظامی و توانایی او در کاربرد عملی آن، گواهی بر شایستگی وی در مقام یک متفکر نظامی بود. این استراتژی نظامی، در امر تحکیم امپراطوریش بسیار به او کمک کرد. قلعه‌های نظامی، هم برای دفاع بود و هم اتباع خلافت او از آنها استفاده می‌کردند. همچنین منزلگاه علمایی بود که برای انجام خدمات مذهبی و آموزشی مربوط به جمعیت‌های تازه مسلمان به آنجا می‌آمدند. در نتیجه، یکی از نتایج سیاست بلو در احداث قلعه‌ها و رباط‌ها کمک آنها به گسترش اسلام بود، زیرا که این شهرهای جدید حصار دار در اندک زمانی بهصورت مراکز جذب مردمی درآمد که برای داد و ستد و سایر مقاصد اجتماعی به آنجا می‌آمدند و در نتیجه هم با تعالیم اسلامی و هم با روش اسلامی زندگی آشنا می‌شدند. علاوه بر آن، در دوران حکومت بلو، قدرت اخلاقی و مهارت سیاسی وی تمایلات آشوبگرانه را تا حد زیادی مهار کرد. ۴ - سیاست اجتماعی بلواین دوره زمانی، او را قادر ساخت تا به مهمترین سیاست اجتماعی خود – یعنی اسکان چادرنشینان فولانی – مبادرت ورزد. وی معتقد بود خدمت به اسلام در محیط شهری و روستایی بهتر از محیط چادرنشینی صورت می‌گیرد. حکومت خلیفه محمد بلو، دورانی از فعالیت چشمگیر معنوی بود. بی گمان برجسته‌ترین پژوهشگر دوران نخست خلافت سوکوتو، شخص او می‌باشد. بیش از نود اثر به عربی قدیم، که غالب آنها رسالاتی علمی در باب الهیات است، منسوب به اوست. اهمیت ویژة کار او در آن بود که کمک کرد تا گرایش به امام مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) و عقاید مربوط به آخرالزمان به صورت بخشی از عقاید رسمی در خلافت سوکوتو درآید. به این معنی که آنچه جهاد و ایجاد خلافت و تداوم آن تا ظهور واقعی حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) را توجیه می‌کرد، همانا نیاز به آماده شدن برای ظهور آن حضرت و رسیدن آخرالزمان و روز رستاخیز بود. نوشته‌های او از آنرو نیز اهمیت داشت که به ترویج برخی از اصول جدید و پرشور تصوف در سرزمین حوصه کمک می‌کرد. ۵ - اثر معروف بلواو اثر معروف خود رفع اشتباه را درباره آیین تیجانی نوشت. توجه عمده وی در کتاب رفع، مساله ولایت، مفهوم ولایت و وظیفه ولی است. از کتاب رفع چنین برمی آید که محمد بلو، شیخ احمد تیجانی را می‌ستود و به تعالیم او عمیقا علاقه‌مند بود. این کتاب یک ارزیابی سنجیده و منصفانه است از یک جنبه تعلیمات تیجانی مربوط به ولایت است. لکن وی از هم رایی با ادعای اساسی تیجانی – که احمد تیجانی را خاتم اولیا می‌داند – سرباز زد و تا هنگام وفات در سلک قادری بود. محمد بلو در نوشته‌های خود از اقوال بزرگان دیگر اقتباس می‌کرد و این به دلیل وفاداری او به رسم آزاداندیشی و آمادگی پذیرش اندیشه‌های نو در میان نسل «فودیاوی» در سرزمین حوصه بود. [۱]
لاپیدوس، ایراماروین، مترجم محمود رمضان‌زاده، تاریخ جوامع اسلامی از آغاز تا قرن هجدهم، ص۶۴۴-۶۶۴.
[۲]
بنیاد پژوهش‌های اسلامی، گسترش اسلام از غرب آفریقا، ص۲۴۹.
[۳]
بنیاد پژوهش‌های اسلامی، گسترش اسلام از غرب آفریقا، ص۲۵۵.
[۴]
بنیاد پژوهش‌های اسلامی، گسترش اسلام از غرب آفریقا، ص۲۶۰.
[۵]
بنیاد پژوهش‌های اسلامی، گسترش اسلام از غرب آفریقا، ص۲۷۲.
[۶]
بنیاد پژوهش‌های اسلامی، گسترش اسلام از غرب آفریقا، ص۳۶۳.
۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه های انقلاب اسلامی و تاریخ اسلام، فرهنگنامه علمای مجاهد، برگرفته از مقاله «محمد بلو». |